Η Ρητορική, όπως η Γραμματική και η Λογική, έχει αρχαία καταγωγή. Σε αντίθεση προς αυτές, υπερηφανεύεται για μία αμφιλεγόμενη φήμη. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, η κακοφημία της υπερβαίνει την καταγωγή της. […] Από τις απαρχές της, η τέχνη της πειθούς ευρίσκεται σε ένταση με την αλήθεια. Και τη φιλοσοφία. Γιατί τι θα εμπόδιζε έναν καλό Ρήτορα να κάμψει την αλήθεια για να εξυπηρετήσει την υπόθεσή του;
Η πιο ευθεία απάντηση που δόθηκε ποτέ στο ερώτημα αυτό, παραμένει εκείνη του Αριστοτέλη. Μεταξύ της σκληρής αλήθειας και του τολμηρού ψέματος, διείδε έναν ολόκληρο χώρο –γνωστό στις μέρες του ως «πόλις»- όπου τα πράγματα στην καλύτερη περίπτωση ήταν πιθανά. Αποκαλείται δημόσια σφαίρα και εκεί πρέπει να ληφθούν αποφάσεις και να υλοποιηθούν. Περαιτέρω, εκεί λαμβάνουν χώρα αψιμαχίες για τη σωστή γραμμή δράσης, την ακριβή καταγραφή των γεγονότων (καλών ή κακών) και την ασχημοσύνη των υπευθύνων του πολιτικού βίου. Εάν οι πιθανότητες και οι αξίες είναι το κύριο «νόμισμα» σε αυτή τη σφαίρα, τότε η ρητορική και η επιχειρηματολογία αποτελούν τα πιο αποτελεσματικά της εργαλεία.
Γι’ αυτό, επί αιώνες η ρητορική ήταν το κύριο προϊόν της εκπαίδευσης στην Ευρώπη και επέκεινα. Είχε πολύ σημαντικές δεξιότητες να διδάξει, που βοηθούσαν κάποιον να ανακαλύψει τα μοντέρνα αγγλικά (Shakespeare), να χαλυβδώσει μία χώρα κατά του τρομερού εχθρού (Churchill), να κινητοποιήσει πλήθη (Martin Luther King Jr.) ή απλώς να επικοινωνήσει αποτελεσματικά.
Η Ρητορική ξεκίνησε στην Αρχαία Ελλάδα ως το παν και το τέλος (σκοπός) της δημόσιας εκπαίδευσης και της αστικής ζωής. Οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι γνωστοί ως Σοφιστές ταξίδευαν, προσφερόμενοι να διδάξουν φιλόδοξους νέους όλα όσα χρειάζονταν για να επιτύχουν στη φιλόδικη ζωή της πόλεως.
Η ύπατη τέχνη της ηγεσίας ήταν η Ρητορική, η τέχνη του ρήτορα ή του πολιτικού, ο οποίος συχνά αγόρευε ενώπιον της Αθηναϊκής Συνέλευσης (Εκκλησία του Δήμου) και τα δικαστήρια. Το όνομα ενός Σοφιστή έγινε εξ αυτού τοu λόγου, εμβληματικό: Γοργίας. Σικελικής καταγωγής, αργότερα διεξήγαγε κερδοφόρες εμπορικές συναλλαγές στην Αθήνα. Από τα υφιστάμενα έργα του, το πιο διάσημο είναι το «Ελένης Εγκώμιον», όπου επιχειρεί -εν είδει αστεϊσμού εν μέρει- να υπερασπιστεί την Ελληνίδα καλλονή κατά της κατηγορίας της πρόκλησης του τρωικού πολέμου.
Το Εγκώμιον, είναι ένα εκπληκτικό έργο επίδειξης κυριαρχίας. Υπνωτικά επαναληπτικό, ρυθμικό, ευφωνικό και μεταφορικό, όχι μόνο αφηγείται αλλά καταδεικνύει πώς ο λόγος, προσεκτικά σχεδιασμένος, μπορεί να λειτουργήσει για το μυαλό, όπως οι ουσίες στο σώμα.
Η ικανότητα της Ρητορικής να επηρεάζει το μυαλό, οδήγησε τον Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη και διδάσκαλο του Αριστοτέλη, να ξεκινήσει ολοκληρωτικό πόλεμο εναντίον του. O διάλογός του «Γοργίας» σηματοδοτεί την επίθεση. Σε αυτόν αποκρούει τον ισχυρισμό του Σοφιστή ότι η Ρητορική αποτελεί Τέχνη, καθόσον δεν αποτελεί μορφή γνώσης, αλλά περισσότερο ευκολία και οξύνοια ως προς τη χρήση λέξεων, που αποκτάται μέσω της εμπειρίας. Ο Πλάτωνας συνέκρινε τη Ρητορική με τα καλλυντικά και τη μαγειρική, δηλαδή όλα εκείνα τα είδη κολακείας που στοχεύουν στην ευχαρίστηση του αδαούς ακροατηρίου. Μόνο η φιλοσοφία (Σωκρατική διαλεκτική) ήταν σε θέση να δώσει ειλικρινή συμβουλή ή οδηγία σχετικά με το καλό τη Πόλεως και ως εκ τούτου, αποτελεί την πραγματική πολιτική τέχνη.
Τι έχουμε να σχολιάσουμε για τη Ρητορική στις μέρες μας;
Φαίνεται να έχει εξαφανισθεί από τα εκπαιδευτικά προγράμματα. Ωστόσο, η διδασκαλία της συνεχίζεται, αν και υπό διαφορετικά ονόματα: επικοινωνία, κριτική σκέψη, δίκαιο, λογοτεχνία, marketing, δημόσιες σχέσεις κλπ. Ο κόσμος μας κανοναρχείται από τον 24ωρο κύκλο της απόλυτης διαφήμισης. Είναι ένας κόσμος, όπου συνεχώς πωλείται κάτι, ακόμη και ο εαυτός μας. Εάν δεν πληρώνεις γι’ αυτό, είσαι το προϊόν, λέει μία αρχή του μάρκετινγκ. Εν συντομία, πρόκειται για έναν κόσμο όπου η επιδεικτική Ρητορική υπερβαίνει τα άλλα δύο είδη –τη συμβουλευτική και την δικανική- στις οποίες η δημοσιογραφία και ο πολιτικός λόγος παραδοσιακά στηρίζονται.
Η δικανική ρητορική ασχολείται με τα πραγματικά περιστατικά μίας υπόθεσης. Πώς κάθε συγκεκριμένη υπόθεση εξελίχθηκε με έναν ορισμένο τρόπο. Από την άλλη, η συμβουλευτική ρητορική αναζητά την καλύτερη γραμμή δράσης, αποβλέποντας στο μέλλον. Αντίθετα, η επιδεικτική ρητορική σχετίζεται με ό,τι αφορά τη διαφήμιση, την (αυτό)προβολή, τον έπαινο και τον ψόγο, σχετικά με αξίες που εμείς μοιραζόμαστε, ενώ άλλοι όχι. Πρόκειται για το πιο «μυωπικό είδος» ρητορικής, που δεν αποκλίνει από το παρόν, ακόμη και όταν επικαλείται το μέλλον. Το επιχείρημα συρρικνούται στο slogan. Αυτού του είδους η ρητορική έχει μία πολύ απλή απάντηση σε όλα τα σύνθετα προβλήματα του κόσμου μας: την κατανάλωση. Αυτός είναι και ο θανατηφόρος νόμος της.
Η Ρητορική πέθανε! Ζήτω η Ρητορική!
ΠΗΓΗ: Adina Arvatu & Aberdein, “Rhetoric: The Art of Persuasion”, Book. V (απόδοση Σ.Κ.)