Συμβολική ερμηνεία
Άλλοι […] θεωρούσαν στην αρχαιότητα, όπως και στους νεότερους χρόνους, τους μύθους ως σύμβολα. Δεν περιoρίζονταν να χαρακτηρίσουν, όπως ο Πρόδικος ο Κείος, τη Δήμητρα ως προσωποποίηση του άρτου, τον Διόνυσο ως προσωποποίηση του οίνου, τον Ποσειδώνα του ύδατος και τον Ήφαιστο του Πυρός, αλλά έβλεπαν και τους Ομηρικούς ήρωες ως σύμβολα της γης, των άστρων και του κοσμικού χώρου, όπως τον αντιλαμβάνονταν οι τότε φυσικοί φιλόσοφοι. Έτσι, ο μαθητής του Αναξαγόρα Μητρόδωρος από τη Λάμψακο του Ελλησπόντου θεωρούσε την Ελένη, που βρισκόταν στο κέντρο της ιστορίας του Τρωϊκού πολέμου, ως προσωποποίηση της γης, την οποία οι φυσικοί φιλόσοφοι έβαζαν στο κέντρο του κόσμου. Ο Πάρις που την άρπαξε ήταν ο «αήρ», που οι φιλόσοφοι έλεγαν ότι αγκαλιάζει από παντού τη γη. Πιο ψηλά από τον αέρα ήταν ο «αιθήρ», φλογισμένο κοσμικό στοιχείο που δίνει τη φωτιά στον ήλιο και στα άστρα. Ο αιθήρ ταυτιζόταν με τον Αγαμέμνονα, ο οποίος ήταν επικεφαλής όλων των ομηρικών ηρώων και ανώτερος επόπτης της δραστηριότητός τους. Ο ήλιος, το λαμπρότερο ουράνιο σώμα, ήταν ο Αχιλλεύς που καταδίωκε τον Έκτορα (προσωποποίηση του φεγγαριού). Το ότι το φεγγάρι σβήνει εντελώς, μόλις ο ήλιος το φτάνει, εκφράζεται στον μύθο με τον φόνο του Έκτορος από τον Αχιλλέα. Αργότερα, οι οπαδοί της αλληγορικής ερμηνείας των μύθων προτιμούσαν να ταυτίζουν την Άρτεμη με τη σελήνη και τον Απόλλωνα με τον ήλιο, του οποίου οι καυστικές ακτίνες ήταν τα εκπεμπόμενα από το τόξο του βέλη: στον μύθο για τον Υάκινθο ο Απόλλων σκότωσε τον νεαρό φίλο του ρίχνοντας τον δίσκο. Ο Υάκινθος είναι προσωποποίηση του ομώνυμου ωραίου άνθους που το μαραίνει και το θανατώνει ο καυστικός ηλιακός δίσκος την Άνοιξη.
Οι φιλόσοφοι των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων που συμπαθούσαν την αλληγορική ερμηνεία, αναγνώριζαν στους μύθους ηθικό περιεχόμενο (η μυθολογία έγινε μορφή «ηθικής φιλοσοφίας»). Αλλά και οι πρώτοι μελετητές της αρχαιότητος, στην πρώιμη αναγέννηση, ανακάλυπταν στους μύθους συγκεκαλυμμένη ηθική έννοια: ήδη στα 1360 μ.Χ. είχε έτοιμο ο Boccacio το ονομαστό έργο του «Γενεαλογία των εθνικών θεών», όπου την Πασιφάη π.χ., κόρη του ηλίου κατά τους μύθους, την παρουσίαζε ως σύμβολο της ψυχής, κόρης του αληθινού θεού. Το ότι η Πασιφάη παντρεύτηκε τον Μίνωα, σημαίνει ότι η ψυχή ετέθη υπό τον έλεγχο του ανθρώπινου Λόγου για να χαλιναγωγείται απ’αυτόν. Εκείνη όμως εξετράπη σε παράφορο έρωτα ενός ωραίου ταύρου, ο οποίος είναι σύμβολο του τυφλού πόθου. Φυσικό είναι να γεννήσει απ’ αυτόν τον Μινώταυρο που είναι σύμβολο της κτηνώδους ορμής. Γενικά, οι παλαιότεροι «συμβολισταί» θεωρούσαν τους μύθους είτε ως ιστορίες με βαθύ νόημα που τις είχαν πλάσει ιερείς ή φιλόσοφοι για να διδάσκουν αλήθειες για τη ζωή είτε συγκεκαλυμμένη διατύπωση αληθειών που είχαν γίνει γνωστές «εξ αποκαλύψεως» στους παλαιούς ανθρώπους. Οι νεώτεροι συμβολισταί εγκατέλειψαν την θεωρία για βαθύ ηθικό νόημα και εισήγαγαν τον λεγόμενο «ηθικό συμβολισμό», σύμφωνα με τον οποίο οι θεοί και οι ήρωες είναι προσωποποιήσεις του ηλίου, της γης, της σελήνης, των άστρων και των νεφών, ενώ οι βροντές, οι αστραπές και οι καταιγίδες, οι άνεμοι, τα ατμοσφαιρικά δηλαδή φαινόμενα, δίνουν την αφορμή για τις ιστορίες των μυθικών προσώπων. Κατά τη θεωρία αυτή η Πασιφάη είναι προσωποποίηση της σελήνης (το όνομα σημαίνει την πανσέληνο), η οποία ερωτεύεται τον ήλιο εμφανιζόμενο στο μύθο υπό την μορφή του ταύρου (τη μορφή αυτή είχε πάρει και ο Ζευς όταν απήγαγε την Ευρώπη). Ο Μινώταυρος που γεννήθηκε από την Πασιφάη συμβολίζει το τέρας της καταιγίδος που το σκοτώνει ο ηλιακός ήρωας Θησεύς. Το σύννεφο από το οποίο εξαπολύεται η θύελλα, παρουσιάζεται συχνά στους μύθους με μορφή δράκοντος που τον σκοτώνει ο ηλιακός θεός ή ήρωας (ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, ο Ηρακλής τους δύο δράκοντες). Μεγάλοι ηλιακοί ήρωες είναι όλοι οι εξολοθρευτές τεράτων, ιδίως ο Ηρακλής, αλλά και ο Θησεύς και ο Περσεύς. Η εξόντωση των τεράτων είναι η συμβολική παράσταση του ηλίου, ο οποίος φαίνεται να παλεύει κατά των πελωρίων μαύρων νεφών της θυέλλης, φαίνεται κάποτε να κάμπτεται καθώς χάνεται από τα μάτια των ανθρώπων, αλλά στο τέλος λάμπει νικητής στο στερέωμα. Και ο Μελέαγρος θεωρήθηκε ως προσωποποίηση του ηλίου: ο δαυλός, από τον οποίο εξαρτάται η ζωή του ήρωος, καίγεται και σβήνει, όπως σβήνει ο ήλιος κατά την δύση του.
Ορθολογιστική Ερμηνεία
Πολλοί προσπάθησαν και στην αρχαιότητα και στα νεότερα χρόνια να απαλλάξουν τους μύθους από το ποιητικό ή φανταστικό στοιχείο τους και να εξιχνιάσουν το πραγματικό περιστατικό που αποτελεί τον πυρήνα τους. Είπαν π.χ. ότι η Μέδουσα ήταν μια βασίλισσα (αυτή την έννοια έχει το όνομα) που αντιμετώπισε με στρατιωτική δύναμη τον Περσέα και έπεσε στη μάχη. ΟΙ Στυμφαλίδες όρνιθες ήταν μια ομάδα άγνωστων στην Ελλάδα πουλιών που είχαν παραπλανηθεί από την Αίγυπτο και εγκαταστάθηκαν στο δάσος κοντά στη Στύμφαλο. Από εκεί κατέστρεφαν τα ζώα και τα σπαρτά και χρειάσθηκε να τα εξοντώσει ο Ηρακλής ή απλώς να τα διώξη χτυπώντας κρόταλα. Η Σφιγξ ήταν μια δυνατή γυναίκα επικεφαλής ναυτικής δυνάμεως που αποβιβάσθηκε στην παραλία της Ανθηδόνος. Από εκεί κατέλαβε το γνωστό παρά την Κωπαΐδα βουνό και λεηλατούσε τα πέριξ, ώσπου την κατέβαλε ο Οιδίπους.
Η ορθολογιστική ερμηνεία σκοτώνει, περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, το ποιητικό στοιχείο των μύθων. Και αυτό γιατί οι μύθοι πηγάζουν από ένα είδος συναισθηματικής σκέψεως, που δημιουργεί δικό της κόσμο, αυτόνομο και τελείως ανεξάρτητο από τον κόσμο της λογικής. Ο ορθός λόγος προσπαθεί να συμπιέσει τα συναισθηματικά δημιουργήματα (δηλαδή τους μύθους) σε λογικά σχήματα και έτσι τα παραμορφώνει. Και ακόμη περισσότερο: η κατανόηση των μύθων πρέπει να βασίζεται στην αναζήτηση των αρχικών συνασθηματικών κινήτρων που βρίσκονται έξω από κάθε συμβατικότητα. Αυτό σημαίνει ότι οι μύθοι δεν πρέπει να κρίνονται από την ενδεχόμενη περιφρόνηση της καθιερωμένης ηθικής τάξεως, ιδίως από τις σεξουαλικές «ακρότητες» (όπως ο ακρωτηριασμός του Ουρανού και η αιμομιξία Οιδίποδος – Ιοκάστης ή Θυέστη –Πελοπίας), καθώς και από δείγματα ανθρωποφαγίας (τα λεγόμενα «καννιβαλιστικά» στοιχεία των μύθων, όπως η καταβρόχθιση από τον Κρόνο των νεογέννητων γιων του ή η σφαγή και το μαγείρευμα των παιδιών του Θυέστη από τον Ατρέα και του Πέλοπος από τον Τάνταλο).
Υπάρχει και ένα είδος «ερμηνευτικών» μύθων, δηλαδή ιστοριών που επινοήθηκαν για να δώσουν μια εξήγηση σε περίεργες συνήθειες ή περίεργα αντικείμενα ή περιστατικά. Γι’ αυτούς τους μύθους είχε χρησιμοποιηθεί ήδη στην αρχαιότητα ο άτυχος όρος «αιτία», γιατί φαίνονταν να δίνουν την αιτία ή την δικαιολογία συνηθειών ή περιστατικών: το ότι ο θεϊκός τεχνίτης Ήφαιστος εμφανιζόταν στους μύθους ως χωλός εξηγήθηκε με το μύθο ότι τον είχε εκσφενδονίσει από τον Όλυμπο ο Ζευς. Οι μυούμενοι στα ελευσίνια μυστήρια έπρεπε να νηστεύσουν και να μετάσχουν σε πορεία ως το τελεστήριο, γιατί και η Δήμητρα, αναζητώντας την Κόρη, πήγαινε από τόπο σε τόπο χωρίς να βάζει στο στόμα φαγητό. Το άγαλμα της αρκαδικής Δήμητρος μελαίνης είχε κεφάλι και τρίχωμα ίππου, γιατί η θεά, για να αποφύγει τον Ποσειδώνα που την κατεδίωκε, είχε πάρει τη μορφή φοράδας (το ιππόμορφο δηλαδή ξόανό της ήταν αρχαιότερο του μύθου, ο οποίος πλάσθηκε για να εξηγήσει τη μορφή του, είχε όμως ως συνέχεια και άλλο μύθο, ότι η ιππόμορφη Δήμητρα είχε από τον Ποσειδώνα, που και εκείνος πήρε τη μορφή αλόγου, γιο τον ονομαστό ίππο Αρείονα). Οι ερμηνευτικοί αυτοί μύθοι ήταν δημιουργήματα μιας εποχής, στην οποία δεν ζούσε η ανάμνηση παλαιών λατρευτικών συνηθειών ή ζωομόρφων και θηριομόρφων θεοτήτων ή ακόμη λησμονιόταν η γνήσια λαϊκή αντίληψη ότι οι μεγαλύτεροι τεχνίτες, ιδίως χαλκουργοί ή μεταλλουργοί , σαν τον Ήφαιστο ήταν σωματικά σημαδιακοί άνθρωποι.
Πηγή: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αρχαία Ελλάδα: Η Αρχαϊκή Περίοδος, Μέρος Α΄, τομ.03, Εκδοτική Αθηνών, 2021 (Προσαρμογή Σ.Κ)